Dskussjoni dwar il-Liturġija tas-VI Ħadd tas-Sena [A]

1. Is-Sens tat-Terminu Liġi.

Fit-Testment il-Ġdid it-terminu liġi jintuża f’żewġ sensi differenti.  Hemm testi fejn il-Liġi huma kotba tat-Testment il-Qadim [Ġw 10,34; 12,34; 15,25; Rum 3,19; 1 Kor 14,21], aktar u aktar meta il-Liġi tissemma flimkien ma’ il-Profeti.  Fil-bidu tas-silta li se tinqara nhar il-Ħadd Ġesù jalludi għal-Liġi f’dan is-sens: “Xejn taħsbu li jien ġejt inwaqqa’ l-Liġi jew il-Profeti” [v. 17].  In-nies kienet temmen li l-kotba tat-Testment il-Qadim kienu jitkellmu fuq il-wegħdiet li Alla kien għamel lill-poplu Lhudi, u fil-bidu tas-silta ta’ dan il-Ħadd Ġesù jgħid li fil-missjoni tiegħu mhux talli ma kienx se jġib fix-xejn il-wegħdiet tat-Testment il-Qadim, talli kien se jwassalhom fil-milja tagħhom, jiġifieri kienu se jseħħu fil-missjoni tiegħu.

Din l-ideja niltaqgħu magħha f’diversi siltiet tat-Testment il-Ġdid.  Meta Filippu sab lil Natanjel qallu,  “Sibna lil dak li fuqu kitbu Mosè fil-Liġi, u l-profeti fil-kotba tagħhom: Ġesù minn Nazaret, bin Ġużeppi” [Ġw 1,45].  Wara l-qawmien mill-imwiet lid-dixxipli ta’ Għemmaws fissrilhom kull ma kien hemm fuqu fit-Testment il-Qadim [= l-Iskrittura], fil-kotba tal-Liġi ta’ Mosè u tal-Profeti [Lq 24,27], u lill-appostli fetħilhom moħħom biex jifhmu t-Testment il-Qadim [= l-Iskrittura] u spjegalhom kif kien seħħ dak kollu li kien inkiteb fuqu fil-kotba tal-Liġi ta’ Mosè, tal-Profeti u tas-Salmi [Lq 24,46].

Imma t-terminu liġi jintuża f’sens ieħor.  It-Testment il-Qadim jirrakkonta l-Patt li Alla kien għamel mal-poplu Lhudi wara li kien ħelsu mill-jasar tal-Eġittu.  F’dik okkażjoni Alla kien ta l-liġi lil Mosè u l-komunità kienet aċċettat li toqgħod għaliha.  Fit-Testment il-ġdid il-kmandamenti, il-preskrizzjonijiet, l-ordnijiet tal-Patt jissejjħu il-Liġi ta’ Mosè [Lq 2,22.39; Ġw 7,23; Atti 13,38; 15,5; Lhud 10,28] jew il-Liġi ta’ Alla [Mt 15,6].  Jingħad, per eżempju: “Wara li [il-ġenituri ta’ Ġesù] għalqilhom iż-żmien għall-purifikazzjoni tagħhom skont il-Liġi ta’ Mosè, ħaduh Ġerusalemm biex jippreżentawh lill-Mulej kif hemm miktub fil-Liġi tal-Mulej… u biex joffru b’sagrifiċċju par gamiem jew żewġ bċieċen kif jingħad ukoll fil-Liġi tal-Mulej” [Lq 2,22-24].  Din il-Liġi in-nies kienet issibha fil-kotba tal-Eżodu, Levitiku, Numri u Dewteronomju. 

Fil-Vanġelu ta’ dan il-Ħadd Ġesù jitkellem anki fuq din il-Liġi, u l-atteġġjament tiegħu lejn il-preskrizzjonijiet ta’ din il-Liġi hu differenti ħafna mill-atteġġjament tiegħu il-kotba tal-Liġi bħala espressjoni tal-wegħdiet li Alla kien għamel lill-komunità.

• Il-Liġi tal-Patt

Wara li l-poplu Lhudi ħeles mill-jasar tal-Eġittu mar fid-deżert u hemmhekk iuntrabat b’Patt ma’ Alla.  Alla ntrabat li jħares lill-komunità, imma ried li l-komunità tintrabat li tħares ċerti kundizzjonijiet.  Dawn il-kundizzjonijiet ma kienux ir-riżultat ta’ xi trattativa bejn Alla u l-komunità, imma kienu kundizzjonijiet li Alla nnifsu ddeċidiehom unilateralment.  Il-komunità kellha l-libertà taċċetta jew ma taċċettax li tintrabat f’Patt ma’ Alla, imma la aċċettat ma kellhiex għażla ħlief li toqgħod għall-kundizzjonijiet li Alla kien impona.  Il-Liġi ta’ Mosè fis-sens ta’ kmandamenti, preskrizzjonijiet, u ordnijiet kienet tispeċifika dawn il-kundizzjonijiet.

Forsi nimmaġinaw li l-uniċi kundizzjonijiet tal-Patt kienu l-għaxar kmandamenti, imma s-sitwazzjoni kienet aktar kumplikata minn hekk.  L-għaxar kmandamenti kienu meqjusin bħala l-kundizzjonijiet tal-Patt minn żminijiet antiki,  imma matul iż-żminijiet inħass il-bżonn li l-kundizzjonijiet tal-Patt ikunu aktar speċifiċi u dettaljati minħabba li s-sitwazzjoni tal-komunità kienet qed tinbidel minn żmien għal żmien.  Fi ħdan il-komunità kien hemm mill-bidunett grupp ta’ nies li f’isem Mosè setgħu jifformulaw liġijiet ġodda u jippreżentawhom bħala espressjoni tar-rieda ta’ Alla għall-komunità.  Meta kienu jagħmlu hekk l-ideja kienet: kieku Alla kellu jagħmel Patt magħna llum dawn huma l-kmandamenti, l-preskrizzjonijiet, u l-ordnijiet li kien jagħti lil Mosè biex jimponihom fuqna.   Dan il-proċess ta’ liġijiet ġodda li jispeċifikaw il-kundizzjonijiet tal-Patt dam sejjer sekli sħaħ, u hekk il-Liġi ta’ Mosè f’dan is-sens kibret u kbiret.  Ir-riżultat kien li fil-ħafna liġijiet li llum nsibu fil-kotba tal-Eżodu, Levitiku, Numri u Dewteronomju mhux dejjem hemm koerenza, u n-nies kultant kienet issibha diffiċli kif taqbad tagħmel biex toqgħod għall-kundizzjonijiet tal-Patt.

Hu x’inhu, għall-ħabta ta tmiem is-seklu erbgħa q.K. dan il-proċess li jiżdiedu liġijiet ma’ dawk li diġà kien hemm intemm darba għal dejjem.  It-test tal-kmandamenti, preskrizzjonijiet, u ordnijiet kien meqjus sagru, fiss darba għal dejjem, u ħadd aktar ma kellu s-setgħa jżid jew inaqqas minnu.  Biss is-sitwazzjoni tal-komunità ma kienitx fissa darba għal dejjem, baqgħet tinbidel, u aktar ma kienet tinbidel aktar kien jinħass il-bżonn li xi ħadd jgħid lin-nies kif kellhom jagħmlu ħa joqogħdu għall-Liġi.  Lejn tmiem it-TQ kien hemm imgħallmin tal-Liġi li kienu jgħallmu reguli pratiċi kif wieħed għandu jħares il-Liġi.  Dawn it-tradizzjonijiet kienu ta’ awtorità tant li, bħal-Liġi miktuba, kienu meqjusin daqskieku ġejjin minn Mosè nnifsu.  Dawk l-imgħallmin li kienu jgħaddu dawn it-tradizzjonijiet kienu jgħidu li meta Mosé ta l-Liġi taha mhux biss bil-miktub imma anki bil-kelma tal-fomm, u huma kienu qed igħallmu dak li kien għallem Mosè bil-kelma fomm.  Għalhekk saħansitra Ġesù kien jgħid li biex igħallmu dawn l-imgħallmin kienu joqogħdu fuq il-katedra ta’ Mosè [Mt 23,2], u kienu jgħallmu fl-iskejjel tagħhom u nhar ta’ Sibt fis-singagoga [Atti 15,21].  It-Testment il-Ġdid jagħmel allużjoni għal dawn it-tradizzjonijiet [Mk 7,3; Ġw 2,6; Gal 1,14].

Dawn it-tradizzjonijiet mhux dejjem kienu jaqblu bejniethom, għax għal ċerti sitwazzjonijiet xi imgħallmin kienu jgħidu mod u oħrajn kienu jgħidu mod ieħor.  Il-każ klassiku li jsemmih anki t-Testment il-Ġdid hu l-każ tad-divorzju.  Fit-Testment il-Qadim jingħad li Mosè kien ippermetta d-divorzju, imma ma kienx speċifika liema huma ċ-ċirkustanzi fejn hu permess id-divorzju [Dewt 24,1-4].  U kien hemm imgħallmin li kienu stretti u kienu jgħidu li hu permess f’ċirkustanzi rari, imma kien hemm oħrajn li kienu aktar liberali u kienu jgħidu li hu permess kważi f’kull ċirkustanza.  Il-Fariżej ippruvaw jimplikaw lil Ġesù f’din il-kontroversja [Mt 19,3].

• Ġesù, il-Liġi u t-Tradizzjonijiet Tagħha.

Ġesù kellu stima kbira tal-Liġi u sa ċertu punt anki ta’ dak li kienu jgħallmu l-imgħallmin tal-Liġi.  Kellu stima kbira tal-Liġi għax bħall-bqija tal-komunità kien jagħraf li biex wieħed jibqa’ fidil għall-Patt kien neċessarju li wieħed iħares il-Liġi.  Biss, kif naraw aktar ’l isfel, bħall-imgħallmin tal-Liġi, għallem kif wieħed għandu jħarisha.  Sa ċertu punt kellu stima kbira anki għat-tagħlim li l-imgħallmin tal-Liġi dment li dak li kienu jgħaddu kien jirrifletti dak li kien stabilixxa Mosè.  Darba minnhom qal lin-nies, “Fuq il-katedra ta’ Mosè qagħdu l-kittieba u l-Fariżej.  Mela kulma jgħidulkom huma agħmluh u ħarsuh” [Mt 23,2-3].  U fil-Vanġelu ta’ dan il-Ħadd jgħid, “Jekk xi ħadd iġib fix-xejn wieħed mill-iżgħar minn dawn il-kmandamenti u jgħallem lin-nies biex jagħmlu l-istess, dan jissejjaħ l-iżgħar fis-Saltna tas-Smewwiet.  Imma min iħarishom u jgħallimhom, dan kbir jissejjaħ fis-Saltna tas-Smewwiet” [Mt 5,19].  Kellu anqas stima tal-mod kif kienu jinterpretaw u japplikaw dak li kien stabilixxa Mosè [cf. Mt 15,1-20; 16,6; 19,3-9].  Jiddistingwi bejn dak li kien stabilixxa Mosè u dak li kienu jgħallmu l-imgħallmin tal-Liġi.

Fil-Liġi Ġesù jiddistingwi tlett tipi ta’ preskrizzjonijiet.  L-ewwelnett kien hemm dawk il-preskrizzjonijiet li lil dak li jkun kienu jobbligawh jagħmel hekk jew hekk.  Per eżempju, il-Liġi kienet tobbliga lill-Lhud jagħmlu pellegrinaġġ lejn it-Tempju biex jiċċelebraw il-festi prinċipali: Għid [Dewt 16,1-8; Lev 23,5-8], Pentekoste [Dewt 16,9-12; Lev 23,15-21; Num 28,26-31], Għerejjex [Dewt 16,13-15; Lev 23,33-43; Num 29,12-39].  Kienet tobbliga il-ħarsien tal-mistrieħ nhar ta’ Sibt [Eż 20,10; Dewt 5,12-15].  Ġesù dejjem qagħad għal dak li kienet tobbliga l-Liġi.

Fil-Liġi kien hemm ukoll serje ta’ preskrizzjonijiet li lil dak li jkun kien jipprojbulu li jagħmel hekk jew hekk.  Per eżempju, fl-għaxar kmandamenti il-Liġi kienet tipprojbixxi il-qtil, l-adulterju, is-serq, ix-xhieda falza, kull xenqa għal dak li hu ta’ ħaddiehor [Eż 20,13-17; Dewt 5,17-21].  Anki hawn Ġesù qagħad għal dak kollu li kienet tipprojbixxi il-Liġi.

Fil-Liġi kien hemm imbagħad serje ta’ preskrizzjonijiet li lil dak li jkun jppermettulu jagħmel hekk jew hekk, u kienu jħallu f’idejh biex jiddeċiedi x’jagħmel.   Il-Liġi ta’ Mosè kienet tippermetti li wieħed ipattieha lil min jagħmilu l-ħsara.  Din kienet il-lex talionis, għajn għal għajn u sinna għal sinna [Eż 21,23-25; Lev 24,19-20; Dewt 19,21].  Il-Liġi ta’ Mosè kienet tippermetti d-divorzju [Dewt 24,1-4].  Ġesù ħeġġeġ lil dak li jkun biex ma japprofittax ruħu minn kull ma tippermettilu l-Liġi u f’sitwazzjonijiet bħal dawn juri mħabbtu [Mt 5,31-32.38-42; 19,1-9].

Il-fedeltà għall-Liġi ta’ Mosè Ġesù riedha tkun espressjoni tal-imħabba lejn Alla u lejn il-proxxmu. Meta darba wieħed mill-imgħallmin tal-Liġi staqsieh liema kien l-akbar kmandament Ġesù wieġeb li kien il-kmandament tal-imħabba lejn Alla u lejn il-proxxmu [Mt 23,34-40; Mk 12,28-31; Lq 10,25-28].  U dan fil-prattika kien ifisser li wieħed kellu jħares il-Liġi għall-imħabba ta’ Alla u tal-proxxmu, u jekk wieħed ma japprofittax ruħu mill-possibilitajiet li kienet tagħtih il-Liġi kellu jagħmlu għall-imħabba t’Alla u tal-proxxmu.  U spjega anki x’kien il-kunċett tiegħu ta’ mħabba.  Mhux sempliċement li tħobb lil min iħobbok, imma tħobb lil kulħadd, l-aktar lil min hu fil-bżonn [Mt 5,38-48].

Taħt dan l-aspett l-atteġġjament ta’ Ġesù kien differenti ħafna minn dak tal-imgħallmin tal-Liġi, il-Fariżej.  Għalkemm kellu stima kbira ta’ dak li kienu jgħallmu l-Fariżej ħeġġeġ lin-nies biex il-Liġi ma jħarsuhiex kif kienu jħarsuha l-Fariżej [Mt 23,3].   Kien hemm raġunijiet għaliex Ġesù ma qabilx mal-mod kif kienu jħarsuha l-Fariżej, u waħda minnhom kienet li ma kienux qed iħarsuha għall-imħabba t’Alla u tal-proxxmu imma pjuttost għall-imħabba tagħhom infushom.  Riedu jimpressjonaw lin-nies biex in-nies ikollha stima tagħhom.  Kienu jfittxu l-ewwel postijiet fis-sinagoga u l-ogħla postijiet fl-imwejjed, u kienu jistennew li n-nies isselmilhom b’qima pubblikament u ttiehom it-titlu ta’ Rabbi [Mt 23,5-7].  Meta Ġesù tkellem fuq l-għoti tal-karità, talb, u sawm fil-moħbi u mhux għal għajn in-nies bħalma jagħmlu dawk ta’ wiċċ b-ieħor [Mt 6,1-6.16-18] kellu f’moħħu l-imġieba ta’ wiċċ b’ieħor tal-Fariżej [Mt 23,13.15.23.25.27.29].

• Il-Knisja  u l-Liġi ta’ Mosè.

Dment li l-Vanġelu kien imxandar il-Palestina dawk li aċċettawh kienu Lhud; kienu jħossuhom membri tal-komunità Lhudija u kienu jħossuhom marbutin bil-Liġi ta’ Mosè.  Kienu jiċċelebraw l-Ewkaristija għalihom, imma mal-bqija tal-komunità Lhudija kienu jieħdu sehem fil-liturġija tat-tempju u tas-sinagoga.  Il-Knisja sabet ma’ wiċċha problema kif il-Vanġelu ġie mxandar barra l-Palestina, l-aktar għaliex fil-missjoni ta’ Pawlu u Barnaba dawk li aċċettawh ma kienux ta’ nisel Lhudi.  Fil-Knisja kien hemm xi nsara ta nisel Lhudi li bdew jitħassbu jekk l-insara li ma kienux ta’ nisel Lhudi kellhomx joqogħdu għal-Liġi ta’ Mosè għax dan kien neċessarju għas-salvazzjoni [Atti 15,1-4].   Biex jaffrontaw il-problema fis-sena 49 iltaqa’ l-Konċilju ta’ Ġerusalemm taħt it-tmexxija tal-appostli, li qatgħha li l-insara li ma kienux ta’ nisel Lhudi ma kienux marbutin bil-Liġi ta’ Mosè [Atti 15,7-12].  Probabbilment aktar tard kien hemm laqgħa oħra tat-tmexxija ta’ Ġakbu ħu l-Mulej li fformula kriterji li kienu jppermettu lill-insara ta’ nisel Lhudi l-insara l-oħra jiltaqgħu bejnietrhom [Atti 15,13-21].

Kien hemm żewġ raġunijiet li għalihom il-Konċilju ta’ Ġerusalemm ħass li ma kellux jimponi l-ħarsien tal-Liġi fuq l-insara li ma kienux ta’ nisel Lhudi.  Kien hemm raġuni ta’ natura prattika.  Ma kienx se jkun faċli li l-insara li ma kienux ta’ nisel Lhudi imorru Ġerusalemm biex jieħdu sehem fil-liturġija tat-Tempju, aktar u aktar li jitħallew jagħmlu dan mill-Lhud li ma kienux aċċettaw il-kritjaneżimu.  Kien hemm ukoll raġuni ta’ natura teoloġika.  Kien hemm min qed jgħid li s-salvazzjoni l-bniedem jiksibha bl-opri skont il-Liġi ta’ Mosè.  Kienu konvinti li b’xi mod il-bniedem jista’ jikkundizzjona lil Alla, per eżempju bl-għoti tal-karità, bis-sagrifiċċji fit-Tempju, bl-ħarsien tal-Liġi.  Meta l-bniedem iġib ruħu hekk Alla jtih dak li għandu bżonn, anki s-salvazzjoni.  San Pawl kien jemmen li l-bniedem ma jistax  jikkundizzjona lil Alla, u jekk b’xi mod jaħseb li jista’ jikseb is-salvazzjoni bl-osservanza tal-Liġi jkun qed jirrendi inutli l-missjoni ta’ Kristu.  Is-salvazzjoni ma jiksibhiex bi dritt, imma hi grazzja li Alla ta lill-bniedem fil-missjoni ta’ Kristu. 

Il-bniedem jgħix skont ir-rieda t’Alla għax jilqa’ l-grazzja li Alla offrielu fil-missjoni ta’ Kristu.  Biex jgħix skont ir-rieda t’Alla il-bniedem joqgħod għal ċerti normi morali, u xi wħud minnhom qegħdin anki fil-Liġi ta’ Mosè.  Imma nisrani josservahom mhux għax qegħdin fil-Liġi ta’ Mosè, imma għaliex jafhom mit-tradizzjoni nisranija kif tgħallimhom il-Knisja.

• Konklużjoni.

Kristu kien ħeġġeġ lil dawk li jridu jimxu warajh biex ma japprofittawx ruħhom minn dak li kienet tippermettilhom il-Liġi ta’ Mosè.  L-insara llum mhumiex marbutin bil-Liġi ta’ Mosè, imma fil-punent qed jgħixu f’soċjetà permissiva, anzi soċjetà aktar permissiva minn dik tal-komunità Lhudija marbuta bil-Liġi ta’ Mosè.  Is-soċjetà oċċidentali llum tippermettilek tgħix kif trid u kif jogħoġbok dment li ma tiksirx il-liġi ċivili, u tgħix kif tgħix illum ħadd mhu se jgħid bik.  F’sitwazzjoni bħal din in-nisrani għandu jżomm quddiem għajnejh li qabel ma japprofitta ruħu minn dak li tippermettilu s-soċjetà jrid jara jekk hux kompatibbli mat-tagħlim ta’ Kristu.  Fejn mhuwiex kompattibli ma jistax japprofitta ruħu minn dak li tippermettilu s-soċjetà.  Fejn hu kompattibli jista’ japprofitta ruħu mill-possibilitajiet li ttih is-soċjetà, imma għandu dejjem ifassal ħajtu fuq il-preċett tal-imħabba t’Alla u tal-proxxmu.